Najstariji sačuvani u celini srednjovekovni hram u Srbiji je Crkva Svetog Petra i Pavla ili samo Petrova crkva u Rasu. Podignuta je na ostacima ranohrišćanske krstionice. Prilikom arheoloških istraživanja pronađen je praistorijski tumul. Možda je ovaj tumul uticao na izbor mesta hrišćanske bogomolje, ali ne i na njen izgled. Petrova crkva imala je značajnu ulogu u uspostavljanju verskog života u Srbiji i obrazovanju srpske države kao njeno duhovno sedište i garancija njenog suvereniteta.
Petrova crkva u Rasu
Postoji pisani izvor- Letopis popa Dukljanina- da su crkvu, u mestu zvanom Kaldana, podigli rimski plemići, rođaci dukljanskog vladara po imenu Belo-Pavlimira, posle njegove pobede nad raškim županom Ljutomirom i da su kasnije u crkvi bili sahranjeni neki raški župani. Postoji priča da je crkvu sagradio i apostol Tit.
Na osnovu istorijskih podataka i po obliku najstarijeg dela crkve, njena izgradnja se može smestiti u vreme kasnog IX ili ranog X veka.
Crkva je postala sedište Dračke, a potom i Ohridske arhiepiskopije. Najstariji pisani podatak potiče iz povelje Vizantijskog cara Vasilija II iz 1020. godine, kojom su bila potvrđena prava Ohridske arhiepiskopije nad episkopijama koje su pripadale Bugarskoj patrijaršiji.
Ne postoji dovoljno podataka za vizantijski period. Značaj crkve je naglo porastao u vreme velikog župana Stefana Nemanje. U doba Stefana Nemanje, u XII veku crkva će se naći u samom sedištu srpske države i biće u blizini vladarevog dvora.
Iz tog perioda pronađen je najstariji srpski novac verovatno kovan u Rasu.
Petrova crkva u Rasu u doba Nemanjića
Stefan Nemanja je ovde ponovo kršten na pravoslavni način- obred krštenja obavio je episkop Leontije.
Godine, oko 1171. Stefan Nemanja je sazvao sabor protiv jeretika, bogumila koji su se pojavili u državi.
Na državnom saboru 1196. godine, Stefan Nemanja se odrekao prestola u korist srednjeg sina Stefana.
U ovoj crkvi se zamonašio Stefan Nemanja i dobio ime Simeon, njegova supruga Ana je postala monahinja Anastasija.
Oko 1202. godine ovede je za Nemanjinog sina Vukana pisano jevanđelje u kome se opisuje kako je Rastko, odnosno monah Sava, ostavio majku, braću i sestre i otišao u manastir.
Sveti Sava 1220. godine kada je dobio samostalnu srpsku crkvu, episkopiju u Rasu je postavio na prvo mesto među ustanovljenim eparhijama.
Petrova crkva u Rasu u poznom srednjem veku
Crkva Svetog Petra bila je katedrala raške episkopije. Raška episkopija je proglašena 1346. godine u rang mitropolije. Njene vladike se tek pominju u 15. veku. Pominje se vladika Nikodim koji je morao da se skloni u Ugarsku sa despotom Đurđem. Nakon ponovnog vraćanja despota Đurđa na presto, Nikodim će biti izabran za patrijarha. Njega će naslediti Joanikije čiji se portret nalazi na zidu priprate manastira Nove Pavlice.
Pretpostavlja se da se u ovim teškim i turbulentnim vremenima pojavila legenda i kazivanje o apostolu Titu. Po ovom kazivanju, apostol Tit je propovedao Hristovu nauku po Dalmaciji, a njegovo delo nastavili i završili Sveti Simeon i Sava. Po ovoj legendi, apostol Tit je sagradio Crkvu Svetoga Petra i Pavla.
Poslednji raški episkop koji je stolovao u Crkvi Svetog Petra i Pavla bio je Simeon. Osnivanje turskog šehera Novi Pazar u neposrednom blizini episkopije verovatno je ugrozilo njeno nesmetano funkcionisanje, pa je episkop Simeon sagradio novi manastir posvećen Svetoj Varvari blizu Trgovista, naseljenim srpskim stanovništvom, u koji je ubrzo bila preneta i episkopija. Ovde su raske vladike boravite do kraja XVII veka, kada su u ratnom vihoru 1689. zapušteni manastiri. Te godine i Petrova crkva se pominje kao pusta.
Tokom VXIII veka počinje obnova crkve. Tada je dogradjena prostorija crkve na južnoj strani koja je izmenila izgled i siluetu stare građevine. U ovoj prostoriji smešteni su predmeti nađeni prilikom arheoloških istraživanja.
Tokom vremena je oko crkve obrazovano veliko groblje sa gusto poređanim nadgrobnim spomenici koji su postali deo slikovito vizure Petrove crkve. Nadrgrobnici su u vidu stilizovanih krstova, imaju uklesane tekstove, a neki i pojednostavljene likovne predstave. Potiču iz 18. i 19. veka.
Obimni istraživački i restauratorski radovi na crkvi počeli su 1954. godine i oni su otkrili više graditeljskih faza na crkvi.
Više epoha je ostavilo vidljive tragove u unutrašnjosti crkve. Na zidovima prvobitne građevine nalaze se freske iz XII i XIII veka. Iz turskog perioda potiču kameni svećnjaci, amvonska rozeta i podnožje arhijerejskog trona.
Crkva je zidana tesanim kamenom i iznutra ukrašena vencima od opeke i redovima plitkoreljefne plastike. Niše i čeone strane lukova ukrašene su dekorativnim zgrafitima, krstovima i drugim apotropejskim motivima.
Crkva Svetog Petra i Pavla u Rasu svojom arhitekturom, shemom osnove, prostornom strukturom i razmerama pripada u preromaničke sakralne građevine koje su začete na području zapadnog hrišćanskog sveta u VIII veku. Ovakve strukture imaju znatno starije poreklo. To su crkve centralnog plana, često kružne osnove i sa galerijama. Tim svojim osnovnim sklopom ponavljaju oblik Crkve Svetog Groba u Jerusalimu, odakle se taj tip građevine proširio u celom hrišćanskom svetu.
Crkva Svetog Petra podignuta je kao rotonda krajem IX veka. Predmeti koji su nađeni prilikom arheoloških istraživanja datiraju iz tog vremena. Ova istraživanja opovrgla su pretpostavku da crkva potiče iz VI veka. Krstionice, stubovi i njihove baze nemaju obeležja svojstvena arhitekturi iz šestog veka.
Gornja struktura hrama, sa galerijom i kupolom odgovara donjem postrojenju, što svedoči o bliskom vremenu nastanka ta dva dela. Stoga se pretpostavlja da je etapa koja se smatra prvom obnovom rotonde ostvarena već u prvoj polovini X veka.
Freske
Tokom viševekovnog postojanja, crkva je nekoliko puta bila živopisana. Najveći broj fresaka nalazi se u fragmentalnom vidu.
Crkva je sigurno bila oslikana ubrzo posle podizanja. Najstarije freske datiraju još iz X veka. Najviše ih je preostalo u kupoli i ispod nje, mada se najstarije freske uočavaju i na drugim mestima, naročito u višim delovima hrama. Ove zidne slike oštećene su i isprane prilikom postavljanja novih slojeva freskog maltera, tako da se o njihovim umetničkim vrednostima malo šta se može reći. Motivi su jevanđeljske scene- Blagovesti, Susret Marije i Jelisavete, Rođenje Hristovo i Sretenje. Freske su izvedene na žutoj pozadini, jednostavne i mirne kompozicije pokazuju da su delo grčkih umetnika.
U XII veku crkva je opet bila živopisana. Na starost fresaka ukazuje raspored likova u apsidi- njen vrh zauzima Bogorodica sa Hristom u medaljonu, a niže arhangeli,apostoli, prikazani s knjigama u rukama. Mali ostatak niskog ukrašenog podnožja u sredini ukazuje da je između apostola bio naslikan Isus Hrist. Takav program apside bio je karakterističan za XI i XII vek. Ove freske bile su slikane na plavoj površini, svetlim prelivima žute, plave i ružičaste boje.
U vreme kralja Dragutina crkva je opet bila živopisana. U 13. veku bile su izmenjene okolnosti u odnosu na raniji period. U Rasu se nalazio dvor srpskih kraljeva. Srpska kultura utemeljena na vizantijskoj i sopstvenoj tradiciji dostiže u XIII stoleću svoj vrhunac. Domaći umetnici i umetnici dovedeni sa strane više od pola veka oslikavali su unutrašnjost crkve i stvarali vrhunska dela najlepša u čitavom mediteranskom svetu. Međutim, u turbulentnim vremenima, većina fresaka je postradala.
Umetnici koji su obnavljali živopis držali su se zatečenog rasporeda. Ponovo je oslikan Svedržitelj, medaljon u kome je Bogorodica sa Hristom, jevanđeljske scene, a u donjim delovima crkve naslikani su monasi, lekari, mučenici.
Zbog velikih oštećenja i znatne promene boja na freskama danas se o njima i njihovim slikarima ne može izreći celovit sud. Verovatno je da su freske izvodila dvojica slikara ili su oni samo otisnuli prepoznatljiv i osoben pečat sačuvanim slikama. Jedan od nih, koji je pretežno radio u naosu, bio je više sklon linearnom izražavanju i tvrđem crtežu, a njegovi likovi imaju krupne oči i debele konture. Slikar iz priprate je slikao mekše, svetlijim bojama i crtački doteranije.
I jedan i drugi su slikali na način koji je bio široko rasprostranjem u XIII veku. Sa takvim freskama oni nisu bili vodeći slikari u svom vremenu, već samo dobri nastavljači prethodne velike umetnosti negovane u Srbiji, koja će dostići vrhunac i preobražaj u spomenicima kralja Milutina.
Pročitajte još zanimljivih priča iz srpske istorije
Ostavite svoj komentar